ताडोबाची माया

अनेक वर्षांपासून भारतातील आणि परदेशातील अनेक अभयारण्य, जंगल, राष्ट्रीय उद्यान येथे पक्षी निरीक्षण, जंगल निरीक्षण आणि छायाचित्रीकरणासाठी भेट देत आहे. जंगलातील वन्यजीवनाचे निरीक्षण आणि छायाचित्रीकरण करीत असताना अनेक अचंबित व आश्चर्यचकित करणाऱ्या गोष्टी माझ्या नजरेसमोर घडल्या. ह्या घटना माझ्या मनात कायमस्वरूपी जागा करून गेल्या, सात वर्षांपूर्वी ताडोबा जंगल सफारीमधील माझा एक अचंबित व आश्चर्यचकित अनुभव आपल्यासमोर सामायिक करीत आहे. या ताडोबा सफरीमध्ये माझ्याबरोबर बंगळुरुचा, मुंबईचा माझा मित्र शिरीष जोशी आणि दिनेश कुंबळे (क्रिकेटपटू अनिल कुंबळेचा भाऊ) होते.

या जंगलात वाघांची संख्या ९३ असून येथे बिबट्या, अस्वल, तरस, हरीण, नीलगाय, सांबर, ढोले, गौर, लांडगा, मगर, जंगली मांजर असे अनेक प्रकारचे प्राणी आढळतात. या जंगलात १९५ प्रकारचे पक्षी आढळतात. यात ग्रे हेडेड फिश इगल, क्रेस्टेड सेरपेंटीने इगल, ब्राउन फिश इगल, इंडियन पिट्टा, परडीएस फ्लाय कॅटचेर, वूडपेकेर्स, हानी बुझझार्ड यांचा समावेश होतो, तसेच अनेक जातीचे साप, फुलपाखरू, कीटक, कोळी, वनस्पती, झाडी-झुडपे आढळतात. ताडोबा हे जंगल नागपूर शहरापासून ११० किमी अंतरावर आहे. १९५५ साली सरकारने हे जंगल ताडोबा अंधारी टायगर प्रोजेक्ट घोषित केले आहे. ताडोबा हे नाव येथील आदिवासी लोकांनी येथील तारू या देवाच्या नावाने ठेवले गेले. ताडोबा जंगल हे महाराष्ट्रातील सर्वात मोठे जंगल असून याचा सर्व इतर छोटी जंगले मिळून यांचा परिसर १७२७ चौ. किमी. एवढा परसलेला आहे. या

जंगलातून अंधारी नदी वाहते. या जंगलात सफारीला जाण्यासाठी पाच प्रवेशद्वारे आहेत. त्यात प्रामुख्याने ताडोबा अंधारी, कोल्हार, नवेगाव गेट आहेत. येथे राहण्याची उत्तम व्यवस्था आहे. जंगल सफारी या ऑनलाइन बुकिंग कराव्या लागतात. जेव्हा माझा जंगलातून सफारीतून प्रवास सुरु झाला तेव्हा जंगल पाहून थक्क झालो. जसे माझ्या मनात या जंगलाचे चित्र होते अगदी तसेच जंगल हुबेहूब माझ्या नजरे समोर होते. नयनरम्य निसर्ग, घनदाट झाडी, झुडपे, पक्षी आणि प्राण्यांचे आवाज, पाण्यानी भरून वाहात असलेले छोटे मोठे ओढे, पाण्यानी भरून गेलेले छोटे व मोठे तलाव, अथांग ताडोबा तलाव पाहताना जणू काय मी स्वर्गातच असल्याचा भास होत होता.

डॉ. व्यंकटेश मेतन

जंगलातून सफारीमधून जंगल निरीक्षण करताना अनेक पक्षी, प्राणी तर दिसतच होते पण खरे आकर्षण ठरले ते वाघाचे. मला आमच्या दुसऱ्या सफरीमध्ये सकाळी ९ वाजता आमची जिप्सी मागे घेत असताना माझी नजर साठ फुटावर असलेल्या एका बाधावर पडली. हा वाघ दाट झुडुपातून बाहेर आला आणि हळुवारपणे चालू लागला. तो वाघ अगदी मोठा, सुदृढ, रुबाबदार आणि देखणा होता. आमच्या गाईडने त्या वाघाचे नाव मटकासुर असून हा या ताडोबा जंगलाचा राजा आहे असे सांगितले. हा मटकासुर आमच्या जिप्सी समोरून अंदाजे ३० एक फुटांवरून चालत जाऊन थांबला. त्याने आमच्याकडे एक तीक्ष्ण नजर टाकली आणि आमच्याकडे पाहून जणू माझ्या हद्दीत तुमचे काय काम असे म्हणत असावा. मटकासुराचे काहीच मिनिटाचे दर्शन देऊन तो पुढे एका झाडावर त्याच्या मूत्राचे आणि गुदग्रंथीच्या स्रावाचे फवारे टाकून त्याने झाडांवर नखांचे ओरखडे मारले. अधिवासाचे क्षेत्र निश्चित करण्यासाठी वाघ/ वाघिणी गंधखुणांचा वापर करतात, म्हणजेच मूत्राचे आणि मुदग्रंथीच्या नावाचे फवारे उडवितात. तसेच ते नख्यांनी झाडावर किंवा जमिनीवर खुणा करतात. मटकासुराची माझ्याकडे टाकलेली तीक्ष्ण नजर अजून माझ्या मनात कायमची बसलेली आहे.

आमच्या चौथ्या सफरीमध्ये सकाळी आठ दरम्यान आमच्यासमोर २०० मीटर अंतरावर उभ्या असलेल्या जिप्सीने हेड लाइटने सांकेतिक खुणा केल्या. तेव्हा आमच्या गाईडने सांगितले की समोर वाघ असण्याची शक्यता आहे. आम्ही जेव्हा त्या जिप्सीजवळ गेलो आणि पाहतो तर काय एक वाघीण झुडुपातून हिरवळीवर चालत जात होती. आमच्या गाईडने त्या वाघिणीचे नाव माया असल्याचे सांगितले. तिची चाल आकर्षक, रुबाबदार आणि दिमाखदार होती. माया जणू या जंगलाची राणी असून तिने ताडोबा जंगलावर माया केली आहे असा भास आम्हाला होत होता. ही माया मागील सात दिवस कोणालाच दिसली नव्हती. मायाने सहा महिन्यांपूर्वी तीन पिलांना जन्म दिला होता आणि ती अत्यंत सुरक्षित जागेत त्यांचे संगोपन करीत असल्याचे आमच्या गाईडने सांगितले. माया भुकेली दिसत होती. तिची नजर सतत आजूबाजूच्या हरीण, सांबर यांच्यावर होती.

मायाला काही मीटर अंतरावर एक हरणांचा कळप दिसला. ती अत्यंत सावधपणे झुडुपातून दबकत आणि लपत-लपत पुढे जात होती. त्या हरणांवर नजर ठेवत अचानक तिने घेतलेली गती ही आश्चर्य करणारी होती. जमिनीपासून दोन एक मीटर उंच अशा तीन लांब छलांग मारीत हरणांकडे धाव घेतली. पण तिला शिकार करण्यात अपयश आले. तिने घेतलेली झेप माझ्या कॅमेऱ्याने अचूक टिपली. ही झेप माझ्या उभ्या आयुष्यभर लक्षात राहील. नंतर माया हळुवारपणे जंगलात दिसेनाशी झाली. ही माया ऑगस्ट २०२३ पासून कोणालाच दिसली नाही आणि नोव्हेंबर २०२३ मध्ये तिचा नैसर्गिक मृत्यू झाला, पण माया मात्र माझ्या मनात कायमस्वरूपी आठवणीत राहिली याचा मला आनंद आहे. एकूण या जंगल सफारीचा अनुभव हा विलक्षण होताच पण यातून बऱ्याच काही गोष्टी शिकल्या गेल्या. माणसांनी निसर्गाकडून, पक्षी-प्राण्यांपासून अनेक गोष्टी शिकण्यासारख्या आहेत. उदा. जगण्यासाठी फार कमी लागते. दुसऱ्यांसाठी जगणे हा निसर्गाचा नियम आहे. निसर्गाचा समतोल राखण्याची संपूर्ण जबाबदारी ही आपल्यावर येऊन ठेपलेली आहे. यासाठी प्रत्येक माणसाने निसर्गाचा अभ्यास करून त्याचे संगोपन करण्याची धडपड सुरु केली तर या पृथ्वीवरील निसर्ग सुंदर राहील. चला आपण सर्वजण मिळून या निसर्गाची निगा राखू या.